Over de Afsluitdijk

De Afsluitdijk is een iconisch waterbouwwerk dat de noordelijke provincies Noord-Holland en Friesland met elkaar verbindt en Nederland beschermt tegen overstromingen. De dijk van 32 kilometer lang is onderdeel van de snelweg A7 en sluit het IJsselmeer letterlijk af van de zee.

De Afsluitdijk werd gebouwd naar aanleiding van de watersnoodramp uit 1916. Tijdens deze storm verdronken in het Zuiderzeegebied tientallen mensen, duizenden mensen raakten hun huis kwijt en de economische schade was enorm. Op dat moment werd al 25 jaar over de mogelijke inpoldering van de Zuiderzee gediscussieerd: Cornelis Lely – een ingenieur en later minister van Waterstaat – had al vanaf 1891 een plan klaarliggen. Na de stormvloed lukte het hem in 1918 de Zuiderzeewet te laten goedkeuren. Twee jaar later begonnen de Zuiderzeewerken, op 28 mei 1932 sloot het laatste gat in de Afsluitdijk. De Zuiderzee werd omgedoopt tot IJsselmeer en het zoute water werd langzaam zoet. Vanaf 1933 werd de Afsluitdijk opengesteld voor verkeer.

De bouw van de Afsluitdijk was een van de belangrijkste gebeurtenissen in de jaren dertig. De dijk maakte een einde aan overstromingen, schiep land voor voedselproductie en stedenbouw en creëerde een groot zoetwaterbekken voor onder andere de drinkwatervoorziening. Bovendien kon Nederland met dit enorme project aan de wereld laten zien waar zij toe in staat was.

Polygoon Nieuws  Nederland – Dichtmaken van het laatste gat in de Afsluitdijk.

Met 32 kilometer is de Afsluitdijk is de langste dijk van Europa. Maar eigenlijk is de Afsluitdijk geen dijk, maar een dam. Een dijk scheidt water van het land en een dam scheidt twee wateren. De Afsluitdijk scheidt de Waddenzee en het IJsselmeer en is dus officieel een dam.

Tijdens een landelijke veiligheidstoetsing in 2006 bleek de dijk niet meer te voldoen aan de veiligheidsnormen. Een van de oorzaken is klimaatverandering. De zeespiegel stijgt en we krijgen vaker te maken met extreem weer. De dijk moet kunnen beschermen tegen een ‘superstorm’, een zware storm die eens in de tienduizend jaar voorkomt. In 2006 was de dijk daarvoor niet meer hoog genoeg. Bij grote wateroverlast zou bovendien de bekleding van de dijk kunnen wegspoelen. Als er dan een gat of een scheur in de dijk komt, kan het waterpeil in het IJsselmeer zodanig stijgen dat de achterliggende dijken doorbreken.

In 2018 startte consortium Levvel, dat bestaat uit BAM, Van Oord en Rebel, met de werkzaamheden in opdracht van Rijkswaterstaat. In 2025 zal het project naar verwachting zijn afgerond.

Nee, de Nieuwe Afsluitdijk wordt maar twee meter hoger. Dit gebeurt aan de kant van de Waddenzee. Hier krijgt de dijk ook een nieuwe bekleding met speciaal voor de dijk ontworpen Levvel-blocs. De blokken zijn zo sterk dat ze de golven die tijdens een zware storm tegen de dijk slaan kunnen weerstaan. Daarnaast wordt de dijk overslagbestendig gemaakt. Dat betekent dat hij overslaand water kan verwerken zonder schade op te lopen.

De stormdeuren worden vervangen door stormvloedkeringen en om overtollig water vanuit het IJsselmeer af te voeren naar de Waddenzee komen er twee gemalen met elk drie pompen in de spuisluizen. Dit is nodig omdat de sluizen door de zeespiegelstijging minder vaak open kunnen terwijl de hoeveelheid water dat via de IJssel naar het IJsselmeer stoomt in de toekomst toeneemt.

De renovatie zorgt allereerst voor waterveiligheid. Daarnaast levert het banen op. En toeristen. Dat zit zo: terwijl het Rijk zorgt voor de veiligheid, grijpt de regio de opknapbeurt aan om projecten op en rondom de dijk te starten. De Afsluitdijk doet dienst als proeftuin voor duurzame energieprojecten, er wordt een vismigratierivier aangelegd en de sluis bij Kornwerderzand wordt verbreed, zodat bredere schepen het IJsselmeer op kunnen varen. Toeristische voorzieningen zoals het Afsluitdijk Wadden Center, een nieuw wandel- en fietspad langs de Waddenzee en het vernieuwde monument moeten zorgen dat er meer toeristen komen en dat ze langer blijven.

In tegenstelling tot in 1932, toen na de aanleg van de dijk de regionale economie instortte omdat alle werknemers weer wegtrokken, leveren deze projecten ook op de lange termijn werkgelegenheid op.

Rondom de Afsluitdijk wordt op verschillende manieren duurzame energie opgewekt. In het IJsselmeer door middel van het nieuwe Windpark Fryslân. Daarnaast heeft Rijkswaterstaat zich ten doel gesteld dat de dijk energieneutraal moet zijn; de dijk moet net zoveel opleveren als hij verbruikt. Om het energieverbruik van de pompen bij Den Oever te neutraliseren wordt er als sluitstuk van de werkzaamheden een zonneweide aangelegd.

De Afsluitdijk wil een proeftuin zijn voor duurzame en innovatieve energietechnieken. Op en rond de dijk speelden verschillende pilots, onder andere voor het opwekken van energie met stromend water. De proeftuin floreerde tot de werkzaamheden alle ruimte in gebruik namen. Experimenten zoals Solarroad waarbij een fietspad of wegdek energie genereert en een Off Grid Test Centre voor het managen van duurzame energie zijn om diverse redenen afgeblazen. De Blue Energy Centrale bij Breezanddijk is nog wel in gebruik.

Voor de aanleg van de Afsluitdijk was de Zuiderzee een estuarium, een schakel tussen de zee en de rivieren. De rivieren gingen geleidelijk over in de zee wat zorgde voor een variatie aan leefgebieden en een grote voedselproductiviteit. Het was een overvloedig visgebied met meer dan vijftig soorten, een kraamkamer voor vis en een eldorado voor vogels.

Na de aanleg van de Afsluitdijk verzoette het water in het IJsselmeer binnen enkele maanden. De dynamiek in het gebied verdween, het waterpeil werd streng gereguleerd en de dijk blokkeerde de trekroutes van miljoenen vissen. Harde dijken en een onnatuurlijk peilbeheer – laag in de winter en hoog in de zomer – zorgden ervoor dat er onvoldoende geleidelijke overgangen zijn tussen land- en water. Juist in die ondiepe gebieden paaien vissen en vinden vogels hun voedsel.

Bij de aanleg van de Zuiderzeewerken en de Deltawerken werd uitgegaan van een zeespiegelstijging van slechts veertig centimeter. Het huidige Deltaprogramma gaat uit van een maximale stijging van éen meter in 2100. Bij het ontwerp van waterkeringen wordt bovendien rekening gehouden met een storm die eens in die tienduizend jaar kan voorkomen.

Na de renovatie voldoet de Afsluitdijk weer tot 2050 aan de veiligheidsnormen. Of de aanpassingen voldoende zijn, weet niemand. Er is grote onzekerheid over de omvang en de stijging van de zeespiegel. Omdat het lastig is om maatregelen te nemen als je niet precies weet wat je te wachten staat, kiest Rijkswaterstaat voor ‘adaptief deltamanagement’: in kortere periodes vooruitkijken en aanpassen. Ondertussen worden opties verkend voor meer ingrijpende maatregelen voor het geval de toekomst zich ongunstiger ontwikkelt. De huidige aanpassingen zijn wel zo ontworpen dat de Afsluitdijk na 2050 gemakkelijk te versterken is tot het jaar 2100.

Een superstorm is volgens het KNMI een extreme storm die eens in de tienduizend jaar kan voorkomen. Een storm die ontstaat tijdens zeer uitzonderlijke omstandigheden waarbij twee storm depressies samenvloeien. Deze zeldzame storm komt met extreme windsnelheden, veel neerslagen springtij waardoor het zeewater richting de kust wordt ‘geduwd’ en er eengevaar ontstaat voor de dijken. De Afsluitdijk is, net als andere Nederlandse waterkeringen, uitgerekend op zo’n eens-in-de-tienduizend-jaar-storm. Want eens in de tienduizend jaar kan theoretisch al volgende maand zijn.

De overheid en de provincies die grenzen aan de Afsluitdijk zien de renovatie als kans om innovatieve projecten te starten op het gebied van deltatechnieken, natuur en energie.

Door de toepassing van speciale betonblokken, zogenoemde Levvel-blocs die speciaal voor de Afsluitdijk zijn ontwikkeld, wordt bijvoorbeeld 35 procent minder beton gebruikt. De blokken zijn gemaakt van verschillende innovatieve betonmengsels. De Afsluitdijk fungeert als een proeftuin; de blokken worden langdurig getest en in extreme omstandigheden getest. De hele sector kan vervolgens leren van de uitkomsten.

Het uitvoeringsplan Nieuwe Afsluitdijk staat boordevol plannen voor innovatieve natuur- en energieprojecten. De vismigratierivier, Blue Energy pilotcentrale en het Wadden Center zijn gerealiseerd. Veelbelovende projecten zoals een democentrale voor getijdenenergie en een off grid test centre om verschillende duurzame energiebronnen te koppelen en op te slaan, zijn niet doorgegaan.

Het economische belang van de verbrede sluis is aanzienlijk. Zowel voor scheepswerven in het IJsselmeergebied en de vele specialistische toeleveranciers als voor het achterland, van Kampen tot Meppel. Een economische effectstudie uit 2016 berekende een groei van de werkgelegenheid in het IJsselmeergebied van drieduizend arbeidsplaatsen. Havenbedrijven en scheepswerven hebben dankzij de verbreding meer ruimte om te groeien en hebben aangegeven 110 miljoen euro extra te zullen investeren in hun bedrijven.

De verbrede sluis bij Kornwerderzand biedt in de toekomst ruimte voor de steeds bredere kustvaartschepen die worden gebouwd in Kampen, Urk en Lemmer. Bovendien kunnen vrachtschepen van de Oostzeeregio dan direct naar de havens van Kampen en Lelystad varen. Goederen hoeven dan niet meer eerst van en naar Rotterdam te worden vervoerd. Dat scheelt tijd, geld en het ontlast de drukke zeehavens en het wegvervoer.

De Afsluitdijk beschermt de steden en dorpen die aan het IJsselmeer liggen en verder landinwaarts Kampen en Zwolle. Indien de Afsluitdijk doorbreekt, lopen ook steden als Amsterdam en Almere gevaar.

De Afsluitdijk behoort tot de primaire waterkeringen van Nederland, een dijk die het land beschermt tegen het buitenwater. Bij het bepalen van de veiligheidsnormen voor de dijken die verder landinwaarts liggen is rekening gehouden met de dempende werking van een primaire kering. De dijken rondom het IJsselmeer zijn dus niet zo hoog omdat de Afsluitdijk er ligt. Steden als Zwolle en Kampen staan via de rivieren rechtstreekse in verbinding met het IJsselmeer en lopen dus direct gevaar als de Afsluitdijk zou doorbreken. Amsterdam en Almere worden extra beschermt door de dijken achter de Afsluitdijk, zoals de Houtribdijk, maar ook hier is rekening gehouden met de Afsluitdijk, de primaire verdedigingslinie tegen het water.

Als de Afsluitdijk doorbreekt, betekent dit een ramp op vele fronten. Allereerst qua veiligheid omdat een groot deel van Noord-Nederland kan overstromen. Maar ook economisch omdat Friesland minder bereikbaar wordt. Tot slot komt er dan zout water in het IJsselmeer waardoor de drinkwatervoorziening in gevaar komt.